Sunday 2 October 2016

ZO HISTORY

HISTORY - A TOBUL PAWIMAWHTE

ZO :
Khawthlang Zo (Tipperah Zo) : Manipur Zo tih ang deuh khanin Tripura Zo tih hian tun hnai maia Mizo dik tak Mizoram a\anga pêm lutte kha  a huam tel lo va, thlangtlak hun lai bawka Mizoram luah lo va, Mizoram kaltlang a, Tripura lut tate a kawk a. An zinga \henkhat Hrangkhawl, Langkaih leh Langrawng te hi chu Cachar a\anga Tripura a lut an  ni a, Cachar-a la chambângte pawh an awm a, Cachar Zo tih ve theih an ni. Hmar chanchin ziakture chuan an za-in Hmar hnahthlakah an dah a. Champhai chhehvel (|iau thlang) a\anga Tripura lut tate an ni. Tripura Bengali ho in a ‘Hallam’ an tih te khu Zo hnahthlak an ni deuh vek a, chungte chu :-
1. Darlawng 2. Kaipeng
3. Mual\huam 4. Bawng-Khawrbawng, Bawngcher
5. Hrangkhawl 6. Chawrai
7. Langrawng 8. Langkaih
9. Sakechek
Heng Zo hnahthlak hote hi Vaiho-in an dip ral lek lek a, an Zo zia pawh an hloh nasa hle tawh a. Mual\huam hnam hian Pathian ang deuhthaw-a biak Zo-pa ‘Zoawithanga’ an nei a. A lim thinga tuk chu thul chhungah an khung tlat a. Kum khat chhungin vawikhat chiah an phawrh chhuak a, ama hmingin inthawina an buatsaih \hin a. Pa thiltithei tak, an hnam hruaitu a ni. A thih dawnin thu a chah a, amah ngeiin a lim a tuk chu a hnutchhiah a, \anpui an ngaih hun apiangah a lim tuk chu phawrh chhuaka inthawina buatsaih turin a hrilh a, \anpui zel a intiam a. Zoawithanga hminga inthawna chu tunlai hun thlengin kum tinin an kal chhunzawm zel a. Tunlaia an rama Missionary awmte khu an zinga mi \henkhat chuan Zoawithang’n a rawn tlawh leh ta ni a ngai te an awm a, Chanchin |ha a hneh a awlai phah viau an ti. 
Zo hming lo chhuahna:
(i) Zo \awng-ah chuan Zo tih chuan hmun sâng leh hmun vawt, a boruak pawh thiang bawk si a kawk a, an hnam hminga kan pi leh pute’na ‘ZO’ hming an lo putna chhan pawh hi hmun zoa khawsa \hin an nih vang niin \henkhatte chuan an sawi a. Zo tih chu sik leh sa thu-a ‘Phai’ a chengte nen a inkhaikhinna a, phai mi kan ni ve lo intihna ang a ni. Kan pi leh pute chauh ni lovin tlâng mi hnam dangte pawh hian tlang mi ‘Zomi’ kan ni tih hi an insawi dan a lo ni \heuh a.
‘Zo’ (Zomi te) hi Tibeto     Burman thlah chhuak an ni a, Tibet rama an la awm lai a\angin thlahtute chu tlangmi niin an chhui a, Chindwin phaia an la khawsak lai pawhin phai kara tlang pâwng sang deuh hmuna chêng \hin niin an sawi a; an thlangtlâk chhan pawh hi tlang mi an nih avanga, tlang ram hìpna a len vang niin a lang. Kum zabi 9-na lamah China pa hmingthang tak Pu Fanchow-a thuziak an la vawn \hat-ah chuan Chindwin lui ruama hnam khat ‘Zo’ inti an awm thu a sawi a. (Chin Hills Chronicles) Tlang rama cheng an nih avanga Zo hming hi pu ta an nih pawhin Thântlang luah hma daiha ‘Zo’ ni tawh an ni.
(ii) A chunga mi aia pawimawh zawk chu an thlahtu Pu Zo-a hming chawia sak nia ruat a ni. Zo hnahthlâk hnam hrang tam takte hnam hming leh chi nawi tam tak hi an thlahtu hmingchawia sak an ni deuh vek a, e.g. Chawngthua thlahte chu Chawngthu an lo ni a, Kawlni-a thlahte chu Kawlni ho, Sailova thlahte chu Sailo ho tih an lo ni ta a. Chutiang chuan kan pi leh pute chuan an \obul Pu Zo-a hmingchawiin Zo an inti ta a ni ang. Amaherawhchu, a hming hi a tawi hle a, lam khat chauh a ni a, eng Zo-a emaw chu a ni ngei ang. (Bible-a Josefa (Zosefa) kha ni tak maw?) Chittagong leh Arakan ram Zo hnahthlâk awm ve ta khu Chindwin lui mawng lam a\anga thlang tla an ni a, Chin Hills lamah an lo lut ve lo va, chuvang chuan Pu Zo-a chu kan hnam pa a nih pawhin hnam in\hendarh hma daiha mi a ni. Chhui phak chinah pawh a tlem berah kum 1000 AD val lam mi kha a ni. Tibeto Burman pa pakhat ropui tak mai ni-ah dah ila. Zo\awng |obul leh Khua / Khuanu / Khuarel
Tawng hlui, hmanlai pi pute a\anga la hman zui zel erawh chu hla-ah a lang tam hle . Verb leh Noun  hun thlenga la hrait rengte chu a \hen chauh han tarlang ila-
awmlai (lusun) lungdi (ngaizawnmg)
Chhing (midangte khum) thlafam (mitthi)
sel (sawi hlawh) lam, lamtluang (kawng)
ami (mihring)         fâk (ei, chawei)
in tu (inchhawn) veng va (hmasawn)
rûn (Chenna In) lêntu (ramngaw)
tlai (Sial)         hril (sawi)
Zâl (mu)         lamtham (enthlatu)
chhaâm (leihnuai) thai (Inchhung Nu)
khiang awi (pasal nei) ngûr (lal)
ban (hrui a inhling)         awmni kham (hna thawh loh ni)
hrai chawi                               (fa,nu leh pa hrin)
râl                                           (hmelma)
zìng (bawntu, chhum zìng, feh (kal)
thinlai zing) sûr (ruah sûr)
luah (awm nana hman)
Han tin zìngah hian hnam anga nun a li in\an chuan, an chënna khjawvel an hmuh dan an sawina hi \awng upa a dah tur a ni. Chumi rual chuan sakhua a lo pian a, sakhaw lam sawinaah hian \awng upa tam tak a awm a, Zo \awngah chuan an chênna hmun sawin thumal - lei, ling leh van te hi \awng upa zinga dah tur an ni. Heng thu-in a ken tel tâk hnuai (nuai) chung (sung, tung) te hi chutiang hunlai bawka lo piang daih tawh an ni ang. eg. leilung, van chung, lei hnuai etc. Lei chung chu a pumin a chunga thi awmte nen ‘ram’ a ni a, ram chunga mihringte’n chênna hmun a buatsaih chu ‘khua’ an vuah a. Tual leh khual tih hi \awng upa tak a ni a, an chênna khaw hmun chhung chu ‘tual’ an ti a- tualchhung, tuallai, lamtual tihte hi awmze nei takin hman a lo ni a.Khawdanga chêngte chu khual (mikhual) an ti thung a. Pu Sing Khaw Khai chuan ‘tual’ \obul ni âwma a rin chu khawchhunga hmun nuam leh remcâng, dakhua an biak hona lai niin a ring a. Inthâwina atâna lingphêk an dawh kân chu ‘tual suang’ an ti a, a sira inthâwina lung (pillar) an phun chu ‘tual song’ an ti a, ‘ a ti a. Tualthat awmzia chu khual khuaa mi ni lo, khua a an chênpuite thah hi a ni.
Thil nung chi hrang hrangte hming ramsa chu ‘rannung’ (rama nungte) tih leh tungchho zawnga kalte sawina ‘mi’  hi an ni. Rannungte an awmna hmun azirin ramsa, sava (van lama cheng) leh lui sa tih an lo ni ta. ‘Hring’ tih pawh hi \awng bul zinga chhiar theih a ni ang. ‘Hring’ lehlam chu ‘ro’ (dry) a ni a, mihring, sa hring leh thing hring tihte hian a tilang a, mihring chungchangah chuan hetiang hi a ni zawk mai thei. Nu-in nau a pai a, a hring a, ‘mi’ chu hrin a ni a. A hrinchhuahte chu ‘hringfate’ an lo ni ta a. Mihring chungchang sawinna a ‘thla’ hi thu leh hla hluiah a lang zing hle. Haka pawhin ‘thla’ an ti a, Paite chuan ‘tla’ ‘sa’ an ti a. Karen hnam chuan ‘kla’ an ti a. Sakhaw lam
nen hian inzawmna a nei a, thla chu mihring chhung a awm, damlai pawha a awmna hmun chhuahsan a, vak vel thei a, a awmna a lut leh, thih hnuah chuan mitthi (mi-si) khuaa kal ta hi a ni a.
Sakhaw lam thuah chuan leilung leh leichunga thuneia an biak chu ‘Pathian’ (Pasien, Pathen)
an ti a, ‘Khua’ an ti bawk a. Chhip lama sam zialte chuan ‘Khawzing’ ( Khawzing tlang te pawh a awm niawm a ni?) an ti. Sing Khaw Khai chuan , “Kristian sakhua in a kan rama hmun a rawn neih hnuah chuan an biaka chu Haka ringtute chuan ‘Khawzingpa’ tiin an ko \hin. Pathian leh Khawzing-te hi an thalahtute Central Asia a an la awm lai daiha, an \awnga lang ve tawh a ni. Lêntlang chhuak - Hmar, Ralte leh Lusei te pawhin leilung awptu Lal a nihna chu an \awmpui vek a, khaw \ha, khawchhia, khawdur, khawlum leh khawro etc. te hi an biak ‘Khua’ chu leichunga thuneitu, sik leh sa awmdan kawltu a nihzia tihlanna a ni. Boruaka chûm leh romei zâm vêl leh thil dangin ni a hliah hi ‘zing’ vuah a ni. Khua a zing tih belh ni ta hi hmuh theih loh Pathian a nih dan lantirna a ni. TUIBUR

VAIBEL LEH MIZOTE
Zofate hi Zûk leh hmuam chìng nasa pawl tak hnam an tling. Mipa-ho chuan Vaibêl hi an pet deuh reng a, an peh loh karah tuibur al an hmuam a, an hmuam dâk chu an pik chhuak puat puat a. Mizo vaibêl chu Tûrsing vaibêl leh mau bul chang lam suih a ni a, a len dan a inang lo va, inchi 6-7 vela bial a ni ber. A zûkna mau dâwn pawh sei tawk tak, inchi 8-10 vela sei a ni ber. Hmeichhiate pawhin an vaibêl ve ‘Tuibûr’ chu an zu reng mai. Hnathawh lai pawhin an dah chuan lo va, feh kawngah te, tuichawi kawngah te, thingphurh kawngah te pawh kal chungin an pet reng a, mipaho ang bawkin an tuibur zûk tui al chu an hmuam ve \hin. Hmeichhe-ho tân chuan tuibur zûk chu an hna pawimawh tak pakhat a ni ve a, tuibur zu peih lo chu ‘thatchhia’ a sawi an tling a ni. 
Tuibûr tui al in\heh hi an ching hle a. Khawtlang nunah hmun sâng tak a chang a. Tuibûr al \ha tak inhmuamtir chu induhsakna leh in lawmna a ni. Khawilo kalna apiangah tuibûr ûm hi an keng a, miklhual leh \hian\ha inhmuh chângin an in\heh a, an inchibai bûkna a ni. Inlêng an neihin an lo \heh a, ‘in lo leng chu a va lawmawm êm’ an tihna tluk a ni. Khual hlaa mi, kalkawng zinnaah an hmelhriat ngai miah loh pawh tawk sela. a tuibûr ûm phawrh chhuak a, a \heh chuan ‘râl leh hmelma kan ni lo ve’ tihna a tling a. |henawmte nena an inkar thu \ha sawi fel ngai deuh awm sela, an inbiak dawna tuibûr an in\heh tawh chuan ‘\ha takin i sawi teh ang u’ tihna  ang a ni a rilru dam takin an inbe zui \hin. 
Capt. Lewin (Thangliana) chu chhim lam lal \henkhat kum 1875 vela Calcutta a zinpuite chu Bengali Governor In-ah a lênpui a. Mizo lalte chuan Zo hnam tih dan angin Lârsap chu tuibûr an \heh a, a ni tuibûr la hmuam ngai lo chu a rui ta a, a chau dêr mai a. Mizo lalte chuan tûr an intir emaw tiin a ngfaih a \ha lo hman hle an ti. A lo harh chhual leh thuai a, ngaih a ngam tlâng ta a ni.
Sailo lal ropui Vûta hi pa phawk tak mai a ni a, a tuibûr ûm chu \helret hnai sawrkhawmin a tuam a, inlêng pui tham deuh a neih \um chuan intih mak nan a hmang a, a tuibûr ûm chu kuta hlan mai lovin chhuatah chuan a theh phei \hin a. A chhungah chuan meikhu a thun tel \hin a, a tuibûr ûm chu a sawt alh alh a\thin a, hmuam tuma a chhìn an han hawn chuan meikhu chu a lo zâm chhuak riai riai a. A phawk dan hre ngai lote chuan dâwi a thun ta a ringin an zâm viau \hin an ti. (Vanhnuailian Tuibur um chu a phir a ni awm e.??)
Tunlai hun thlengin tuibûr hmuam hi an ching zel a, meizûk anga kam chhiat reh nan an hmang \hin, khawtlang nuna a pawimawhna a bo ta. Hmeichhe zûk al a awm tawh lo va,  tuibûr khawl hmanin thlawr chhuah a ni ber a, hmuam duh chuan an lei \hin. Sum-dawnna hlawk ve tham tak a tlin avangin tuibûr hmuam chìng hi an la \hahnem hle tih a hriat theih. 

HMANLAI PAWISA LEH SIAL
Lei leh hralh thila pawisa in hmun a la chan hma chuan Sial hi pawisa anga lei leh hralh thila hlutna nei sang ber a ni. Lal rorelna a thil tisual hremna langsar ber chu Sial chawitir a ni. Tualthat, rûkrûk leh mi dangte chunga pawikhawihna sang berah pawh Sial inchawitir hi a sang ber a ni. Pi pute chuan ‘Sial chungah choak lo chu chuang a awm lo’ an ti \hin. An ro hlu berte hlut dan sawi nan pawh ‘Hei hi chu Se thum, Se hnih man a tling an ti \hin. Hmeichhe man pawh hi Sial-a chhiar a ni. Sial no la nei lo hi ‘Tlai’ an ti a, hmeichhe man chu an chhungkaw dinhmun azirin Tlai 4 a\anga tlai 8 inkar a ni ber. British Sorkar-in Mizoram a luah hma daih a\ang khan East India Company pawisa hi kum 1850 lam a\ang khân an lo hmang\an tawh a. ‘Tlai’ khat chu Rs.20/- velah an lo pawm \hin niin a chhui theih a, British Sorkar hunah pawh chu chu hman zui zel a ni. Pawi hnam chuan Tlai khat chu Rs.30/- ah an pawm a. Sechhun Khuangchawi phei chu sial tel lo chuan a tih theih lo va, inthawinan pawh an hmang fo \hin. Sakei aih nan phei chuan sial kher hi an hmang \hin. Pawi-in kumtina an inthawina ‘Khaw rum biak’, Phawngpui tlang huai biak nan chun sial an hmang fo a ni. Ran-pui leh an ran vulh zinga lian ber a nih avangin a hlu lo thei lo a ni. ( Thihna ngei tura ngaih leh pangang hling kai pûn thawi nan pawh an hmang a,(?) \awngkamah pawh |awngkam \hain sial a man tih a ni.) Nula sawi nanhla thuah pawh ‘sial-i’ an ti a, tawngkam dang danga tehkhin thu sawi nan pawh a lar hle. 

Tibeto-Burman zinga mi kan ni : Tawng zirna lama thiamna sang nei (Linguists) te chuan khawvel hnam hrang hrangte hi \awng leh khawsak dana inlaichin tawnna neite chu pawl khatah an dahkhawm a, \obul pakhat chhuak nia dah an ni. Turk-Mongloid pawlho Central-Asia lam luahtute chu Tibeto-Chinese an vuah a. ‘Tibeto-Burman’ an ti a. Thlahtu bul Asia lai lam a\anga lo lutte chu hman lai lehkha hlui berah chuan Toppat (Tobba leh Tippal an ni bawk) hnam tia sawi an ni a, khawthlang lam a\anga Sap-ho khualzin veivak, anmahni han hmu hmasatute chuan ‘Tibet’ an ti a, chu hming chu a pu zui ta zel a. Heng Toppet (Tibet) hnam khat tlangrama cheng \hin, Chiang (Khiang an ti bawk) te chu Tibeto-Burman \obul ni a dah an ni. In\hendarhna a lo awm a, tuna China ram lai lam a \anga Lhasa lam pan tate leh chhim lama Burma lam pan tate chu Tibeto-Burman hming an pu ta a, chung hnamte chu hengte hi an ni -

1. Tibetan 4. Zo hnahthlâk
2. Burmese 5. Naga hnahthlâk
3. Meitei 6. Kochin/Singpho
7. Hnam dang : Lolo, Lusi, Sak, etc.

Heng hnamte pawh hi Tibeto-Burman hian a huam tel -

i. North Assam Burman : Chhimthlang lama pem chhuak a tuna Arunachal luahtute - Adi, Daflas etc.
ii. Assam Burman : Kal zel a Dhubri, Tripura leh Cachar luahtute Bodo, Tipras, Bru (Tuikuk) leh Kachari etc.
iii. Tibeto-Himalaya : Nepali, Butanese, Sikkimese leh hnam dang tam tak Himalaya tlang hrula chengte hi Tibeto Brman te nene \obul thuhmun an zinga chhiar ve theihte an ni.

Tibeto-Burman |obul : China ram zau tak mai hi khawvela luipui lian ber pasarihte zinga chhiar tel ve pathum Yang Tse (Chang Jiang) Huang He (Yellwo river) leh Mekang lui pathumte luan tlang ram a ni. Mekang luipui hi chu China ram kal pelin chhim lamah a kal zel a. Heng luipui leh a fintu lui lian tak takte luan tlangna phaizawl hi ‘China hnam pui’ hoten an luah ber a, a phai lam tlang ram zau tak la awmah chuan China hnam nawi (minorities) te an awm a. Tunah hian China ramah  hian hnam tenau chi hrang 60 vel an awm a, chung zinga tam berte chu Tibeto-Burman pawla dahte an ni. Yang Tse luipui chhuan chung lam tuna Schechuan Province vuah tak leh a piaha tlangram Shansu, Kansu leh Shansi te leh a thlang leh deuha Yang Tse hnar leh Mekang luipui hnar inkâr tlangramte hi hman laia China ram luahtu hmsa hnampui pakhat Chiang (Kiang) chenna ram \hin nia dah a ni. Chiang hnam chu Central Asia lam chhuak an ni a, tuna Tibeto-Burman pawlho vuah tak thlahtute hi an ni. Eberherd chuan kum 2500 BC lamah khan hnampui 8 lai lo awm tawhin a sawi a, an zinga hnam khat chu   Ch’iang hi an ni a, Schechuan Province ni ta leh a \henawma tlangram Shanshu leh Sanshi te hi an luah ram, an insawn kual \hin a ni. Buh (Wheat) hi chu an awmna apiangah an ching ve. Leilet ni mi an ni lo va, tlangram lo neihdan zuiin thlawhhma tlem chu an nei ve \hin.

An \henawma China te nen pawh an indo reng reng a. China ram an chhuahsan chhan pawh hi China hote nen an inngeih loh vang niin \henkhat chuan an sawi. Hans Dynasry 206 BC - 220 hun laiin heng an \henawm China-ho tihbuai phâk lohna ram lam panin an pêmchhuak \an ta a ni ang. Sawi tâk ang khan Schechuan, Shansi, Shansu te hi Tibeto Burman hmunpui ber chu a ni a. Hengahte hian China chhuahsan ve lova Châmbâng tate pawh an awm a. Burma ram detptu tlangram Yunan province lo ni taah hian an hmunpui chhuahsan a, Burma lut ve ta lo \hahnem tak an awm a. Yunan Province hi China ram Botanical Garden (Ramhnuai huan) tia sawi kai ve a ni. Thing chi hrang hrang leh ramsa tamna ram a ni a. Chung kârah chuan mihring ramhnuai mi tih ve mai theih chi hrang hrang an awm a. China chhim thlang, chhim leh a lai lam luahtute zinga Zo hnahthlâkte nena inhnaih zual deuha dahte chu Miao, Lolo, Maso (Nakhu), Yao, Tunggya leh Lai te an ni. Hawrawp Y leh Z hi hman pawlh  a ni \hin a, Yo leh Yao te hi ‘Zo’ tihna ni ngeia dah tur an ni. Maso leh Miao te pawh hi a ziah dan dang deuh mahse a rik dan chuan ‘Zo’ a hlat lo hle.Savun Lehkha : Zo pipute hian lehkha ziahna hawrawp an nei lo va, an lungdawhah te chuan an sawi duh chu a lemin an emtir \hin a. Amaherawhchu pi pute thawnthuah chuan Savuna ziak lehkhate nei vein an in sawi a, chu chu uiin a pu bo va, an nei zui ta lo niin an sawi. China chanchin ziaktu Fitzgerald chuan ‘Nakhi (Maso) hote hi Yunan hmar thlang lama awm an ni  a, an sakhaw biakna-ah chuan lehkha ziak (script) a chuang an chhamchhuak \hin a, chu chu China \awng a ni lo va, Sanskrit pawh a ni lo’ a ti a. Zo Scholar Sing  Khaw Khai chuan ‘Tibeto Burman \awng hmangtute hian savun, hnah leh theirah kâra ziak (parchment) hi an nei ve a ni,’ a ti a.

TUIBUR ZUK HUN LAI LEH CHINDWIN PHAI
(Zuk leh hmuam dona mizo hlaa a lan dan)
Hmanlai Chindwin phai chanchian ziaktu Pu Grant Braw chuan, “AD 693 vel lai khan Zo-Meitei \angrual chuan Magadha khawpui Yazagyo an rûn a, an tichhe vek a,” a ti a. Hei hi chhinchhiahna lehkha a ziak chu a awm lo va, heng lai ram luahtute thurochhiah, kâa inhlawnchhawn zel niin a sawi a. Yazagyo chu chhuahsanin Magadha lalte chuan Tenmynah hmun an siam leh ta a. Magadha lal chhungkua Kawlphaia lo lut tate chu Buddihst sakhaw zuitute an ni a, an khua leh tuite chu heng lai mi Sak hnahthlakte an  ni. Zo-Meitei \angrualin AD 639-a Yazagyo khawpui an run leh tihchhiat thu kan sawi tak kha history-a thil thleng tak takah dah ila, engtia hrilhfiah tur nge ni ang? Mi dangte ngaihdan la tel lovin hetiang hi a ni thei ang - Meitei pawl vuah tâk Manipur lut tate khan an kalkawnga Magadha lalram chu an do a ni ang. An unaute Chindwin luidunga awm Zo-ho chuan an dopui a ni ang.

Chindwin Phaia Zo sulhnu : Zo hmun hlui leh an sulhnu dang tun lai hun thlenga la hmuh theihte hian Chindwin phaia Zo lalram ding ta nemnghettute an ni. Heng hi a langsâr zuaklte chu an ni-
1. Sibani khawdai ramhnuaiah chuan lungphun sang tak mai ft. 14 aia sang deuh a awm a. Tunah chuan he lung hi a kehdarh hle tawh a. He lai hmun hi Zo khaw hmun hlui a ni. He lungphun hi Kawl mite chuan ‘Chin Phaya’ an ti a, a awmzia chu ‘Chin-ho sakhaw biakna’ tihna ani. Khawthlang lama Zofate chu ‘Chin’ an vuah a. A hming a\ang hi chuan lungphun lian dinna lai chu an sakhaw biakna hmun a ni a, eng angin nge an biak dan erawh chu a lang lo. Lungphun chhehvela Zo khaw hnuaiah chuan kum 1871-ah khan Zo pa pakhat Khawtinzama chuan \hi hrui chat darh tawh te, hmeichhe dâr kawnghren  them te leh tuibur keh them te leia invur tawhte a chhar a. He lai hmun a\ang hian kum 1968-ah khan  Major Ko Ko chuan Zo thil hlui \hahnem tak Jeep-in a phur chhuak a (Vumson).
2. Sagaing khawdaiah leihlawn bul, ni chhuahna lamah chuan Zo hmun hlui a awm a, tun lai hun thlenga Chin Ywa (Chin khua, Zo khua) tiin chu hmun chu vuah a la ni a. Ginza Tuang chuan he lai hmuna lungphun lehkha chuangah chuan Zo khawpui chu Sathawn khaw chhim lama Irrawady leh Chindwin infinna laia awm a nih thu an ziak tel a ti.

SHAN KHAW HLA
1. Shan ram (Kale-Kabaw) phaia an awm lai hian ei leh bat lamah aan intodelh em em bawk a, a ram a \ha a, thlawhhma lâk a awlai a, amn hun tam ber chu râldo leh râl lu lâma intihhlim nan an hmang a, chu chu he hla hian a tilang a-
Shan khua thlangfa puitling tleng a
I do thlunglu bak in salh
Ka sawmfang thlaw, ka la mi tha
Rhal khatin lan ai de ning.
2. He hla thu leh hla hi hriat a har hle a - Mupuioin a ke tin hriam taka rûl as thai hlum angin kan raldote kan that a ni. Pasal\ha hming pakhat Tuichawnga hming a tarlang bawk -
Shan khuaah tha pawh in vang,
Tuaichawng’in hranlu a tlunna;
Thlaoh mu siaka ke min hrilh,
Zainghawngah hranrual bah kan sal.
3. Hla pakhat chu an khua nuam an tih zia te, an tuikhur tui fim leh an nulate pawh an hmel\hatzia phuahna a ni-
Shan khaw fiaratui \ha var indang,
Naufa Hnam chemangan chawi;
Thlangfa ngahnu lian in thang,
Lawi lei insa, khawmualin a hoi.

Lal In sak thu : Hei hi Kale-Kabaw a Shan Swabua Lal In sak thu a ni. Kawl lal hian Siamparanga In Mandalay a mi sakna Zomite tel ve awma sawi hi a dik lo. Zo hnahthlâk hnam hrang hrangte hian Kawlphai an la chhuahsan hma lawka chhawr luih a, Lal in an sak thu an lo chhianchhiah \heuh mai a. Sihzang (Thaute) Paite chuan he in sak laia an tuar nasatzia sawi nan chuan ‘Lei an lai a, kutzung\ang sah chhum palh chu Khote khat a thling a ni’ an ti. Burma History lam a\anga mithiamte chhui dan chuan kum zabi 14-na tawp lam 1370-1400 AD vel laia chuan Aca lal chuan a unaupa Kytonggying chu Kale ram awp turin a dah a. He lal hi lal ropui tak mai leh lal râwng tak mai a ni. Kum 1374-ah Kale lal in a sa \an a. La in hungchhung Compound zau lam chu 234 Acres a zau thlur hnih a awm a, tuikawng pahnih chuan lal in chu a hual chhuak vek chiah lo va, he tuikawng laih hna hi a ni ber zawk a. Shan lalpa hian phûtluihnai8n a thawhtir a ni. Kale lal in sak hun hi Zomite thlang tlâk hun chhinchhiah-na remchang tak a ni.
IV. Bawihvung Hla : Kale- Kabaw phaia an la awm laia an awmna hmun pakhat la hriat reng chu Tinta (Tangsa) khua a ni. Kawlphai an chhuahsan dawn hun kha ni tawh a. Titan chu Shan lal Sawbua awmna hmun a ni a, kawngpui hnaih deuhah chuan Zofate chu khua neiin an awm ve a. Zoruma (Thuro Bu Ziaktu) chun Mizo hla hlui Bawngvung Hla-ah chu lai hmuna an awm lai lanna chu awmin a sawi a. Khampat vela chengte tukkhum lama sam zial hnam an ni ber a, Tangsa khuaa chengte chu Phawi ziala zial hnam an niin a lang a. Tangsaa awm lai hlain a tarlan ber chu an khawtlang nun a ni. 
I. Ka lungkham vai che an awm lo Lai ramah
Tangsa mang nangmahni tuam rel ang aw
(‘Mang’ hi lal tihna a ni a, Tangsa khuaah hian nang anga duhche kan nei lo a, lal ang (nia) i ni a. I in-ah hna kan rawn thawk ang)
II. Za zawng zo ban kan tian a, fahe nang leh kei
Tangsa khaw tiang seh kan bia ni
(Innei tawh, nupa ang hiala nang leh kei in\hen tur natzia hi Tangsa khuain hre rawh se)
Khampat : Kale-Kabaw phaia an la awm laia an hmunpui hriat hlawh ber chu ‘Khampat’ khua leh ram hi a ni. Khampat chu Shan \awng a ni a, ‘Rangkachak |hi’ tihna a ni. Henglai ram hi Zofaten Shanho aiin an luah hmasa a dah a ni a, chuvang chuan he lai hmun hian hming hlui Zo hming a vuah a neih ngreiin a rinawm. Khampat hmun a khaw ropui tak, khul \ha takin a hual vel hi Shans lalho sak a ni a, Zofaten an luah laia an khaw awmdan pawh hraiat theih a ni tawh lo. He kulh hlui leh khua hi a chim chhe tawh a, a riruang awm dan chu hmuh theihin a la awm. Zo thu leh hla-ah chuan Zo-ho in an luah laia an lalpa chu Luahpuia a ni a, Khampat bungpui hmingthang tak phuntu nia dah a ni.

(Tidim \awngin Kham - Tlangram, Pat - Intanna)
Kum 1973-ah khan Pu Lalzama ramvâk chuan Khampat daiah khan Darbu panga a chhar a. Heng Darbu te hi Zofate hmun hluia hmuhchhuah a ni a, Zofate ta ni ngeia dah tur a ni. Hmanhmawh takin Kawlphai an chhuahsan a, an chhuah pui loh laia aqn phum rûk chu fur tuihâwkin a hawilang ta a ni ang. Darbu pakhat tuihawkin a hailan chu an hmu a, chemin a laichhuak ta zel a ni. Heng Darbute hi tunah Mizoram Sorkarin a kawl a. Heng Darbute hi a rik dan a thuhmun lo va, an chhah dan a inang loi bawk a, a lian pathumte chu bukhat an ni a, a tê pahnih chu bu-khat ang deuha hman chi niin an sawi. A tumtu chuan pakhat chu a kâwngah a tar a, a dang pakhat chu a kutih a kengin a tum dûn \hin niin an sawi.
Kawlram chhuak thawnthu : Liandova te unau thawnthu thi hi Zo hnam tinin an nei a. Teddim Paite phei chuan an sawi ngun hle a. Paite hnahthlak ni ngeiin an sawi a. Chutiang bawkin Chawngthua hi an thlahtu bul, Kawl ram an chhuahsan laia mi, Zo hnam rawn hruaichhuaktu niin an sawi. Chutiang zel chuan Tlingi leh Nama thawnthu te, Zawlpala leh Tualvungi thawnthu te, Tuilêt leh Ngaiteii thawnthu te, Thlanrawkpa khuang-chawite hi kawlrama an awm laia mi tawh a ni a, in\hendarh hnuah sawidan a hrang ta hret hret a. Chhura thawntrhu phei hi chu a hla leh zual, Naga hnahthlâkhote pawhin an nei. Zoram an luah hnua sawidan a hran tâk bâkah heng hman lai mite chenna hmun hi mahni ramchhung \heuha hmehbela sawi thar zel an ni ta a.
Entir nan - Tualvungi leh Zawlpala te chu Lusei chi, |iau kân tawh hnua thawnthu chhuak ni âwm takin a lo lang ta a. Chawngchilhi thawnthu lo chhuahna pawh hi hla hlein a loang. South East Asia-a hnam hrang hrang Malaysia te pawhin an nei ve a. Tibeto-Chinese la nih ho lai thawnthu a ni ngeri ang. Mupui lain ‘Murra thawnthu pawh hi Mizorama chhuak a ni lo va, Pagan Burma thawnthu kan rochun niin a lang. Chutiang zel chuan lam chi hranghrang leh in sak dante l;eh kan hnamzia tam tak hi South East Asia hnam hrang hranfte nena kan in\awm thlan zel a tam hle a, a \obul chu China raqm awm lai a ni vek. Sial vulh hi chu Tibeto-Burman thlahchhuak te ta niin a lang. |awng bul pawh inang a tam hle.

(Teddim hovin Tling - Zawltling, Ngambawm - Ngama)
Zofate hlaa silai lanna hmasa ber
Haka Pawi Thlanrawn leh Kawlni Indo :
Do vawikhatna : Siakêng-hoina Kawlniho an hneh ta lo chu tlawmah an la hle mai a, beih leh dan tur an phiar zui a. Amaherawhchu an pasal\ha chhuanvawr Suangsapuia a thih tâk avang khan hneh theih an inring lo a, Thlanrawn Zahau Pawi lal Chawnglala chu Saihmun-a Kawlniho run turin an va sawm ta a, Siakêngho chuan \anpui an tiam a, ani chuan Kawlnihoin Chawnglula leh a hotena Saihmun beih an tum thu an lo hre hlauh mai a, kalkawng remchang laiah an lo lambun a, Chawngluahhote chu tam tak an that a, Chawnglula pawh chu an man a. Chawnglula chu upaho sawi dan chuan ‘Behliang kum vawithum hmuin a tang’ an ti a, Kawlniho kutah kum thum lai a tâng tihna a ni. Kawl an buntir a, tlanchhuah ngaihna a awm lo. Chawnglula an hneh thu hi hlain an phuah a. 
1. Pawiho cha cha hawng thawk e, Kawlni run in
Ka suaipui leh ka Langmual a nuam lo va
2. Ka suaipui leh ka Langmual a nuam lo ve
Hnaising hnuaiah sakruang falzing ang kan tian
3. Hnasing hnuaih sakruang faizing ang kan tian
An thlunglu leh kawr silai tui ang kan lak
(Zofate hlaa silai lanna hmasa ber a ni)

Silaia indo hriat hmasak ber
Haka Hnam lo dinchhuah dan : Suanthla a\anga an pêmchhuak ta chu Tlaishun Pawi-ho chuan an luah ram hi an ram anga dahin chhiah an phut a, an thuhnuaia dah an tum a. An indo ropui ber chu tuna Haka khua an zu luah tirh lai hian a ni. Sunthla pasal\ha rual 1000 vel lai an thawk thla a, Haka pasal\ha 700 rual vel Zathanga leh Thanhleia hoin Haka khaw luan tlang Haka lui kamah an  lo chang a, an inbawh chilh a, an insam chiam a, tam tak an thi a. Tlaishun chuan hnehtu dinhmun a chang a. Haka lam hian zalenna sualin Tlaishun-ho khuate an run let ve reng a. A hun chiah chu hriat a ni tawh lo va, anni pawh silai nen an lo \ang a. Hei hi Zo chanchin a silai nen an inbeihna hmasa ber ni a sawi a ni a, kum 1800 chhehvel a ni tawh.
Nula ngaih leh ‘Pawla Sai’ : Nula chu pasal a neih thlengin thianghlim tura beisei a ni a, chuvang chuan nula ngaih hi thil awlai lo tak mai a ni a, nula ngai thei tih chu tlangval tan chuan inelna mak tak a lo ni ta. An hlawhtlin chuan an uang a. N.E. Perry-ina Lakher chnchin a ziakah chuan  hetiang hian a sawi a; ‘Arpain a nu a pawl zo a, induh tak maia a khuang awl awl \hin ang hian mi dangte hriat atan an khuang \hin’ a ti. Mizorama Sailo lal hnuaia zirtirna thar pakhat lo piang chu, ‘nula ngaih nei lo chu Pawla’n mitthi kawngah a sai \hin’ tih hi a ni. He zirtirna hi tun hnai maia |iau kân hnua lo chhuak a nihzia-te tilangtu chu ‘Pawla Sai’ tih hi Paite leh Pawi hnahthlakte hian an sawi ve lo va, Zo sakhuaah chuan Pawla chu mitthi kawt-chhuaha mi \anpui ngaite \anpuitu a ni. He zirtirna dik lo, lo chhuah dan hi a chhan  chiah hriat a ni tawh lo va, ngaihruat mai chuan hetiang hian  a hrilhfiah theih : nula ngaih hi thil awlai a nih loh avangin Val Upate chuan tleirawlho hnenah chuan fuih nan fiamthuin an sawi a, ‘hlau miah suh u, ngaih nei lo in nih vaih chuan Pawla’n a sairawkherh lianin a lo perh nek ang che u, tiin nula ngaih tuma \an l;a turin an fuih \hin a. Chung zirtirna chu thil tak atak anga sawi zui ta a ni mnai thei.
Mi \henkhatte chuan inngaih tih hian nula ngaih lam a kawk lova, chawngchen zana nula leh tlangval hlim taka zaia an inkawm \umin, tlangval pakhat zel hma chiaha inngheng renga nula an \anpui chu ‘ngai’ an ti, Ngaih nei lo tlangval chu chawngchen zana tel ve lote kha an ni. Hei pawh hi sawi rem tumna mai niin a lang. 

ZU LEH MIZOTE
Kum 100 aia tam deuh kal taa British Sorkar-in Zoram a awp tirh laia ram awptu hmasa British Officer-te kha pi pute zû in dan hmu phate an ni. Chin Hills Bawrhsap hmasa ber Bertman Carey chunin, ‘Putarte pawhin an tute naupang te tak tê tê chu zu hmunah an hruai a, an pute bulah an in ve mai,’ a ti a. A thawhpui Lt. Macnab chunain, ‘Nausente pawhin zû chu an in vek a, nau hnute hne lai, puak lai pawhin a nu-in zû chu a tulh ve mai,’ a ti a. Zû-ina hnam nun a luah nasatzia hmu chiangtu chu Mizoram British Sawrkar-in a luah \an tirh laia kum 7 dawn lai Mizoram Bawrhsap hna chelhtu Major Shakespear-a kha a ni a. A pension  hnu daihah Sap ram a\angin a rawn thawnnaah chuan hetiang hian a sawi a, ‘Kristian puithiamte’na Mizo Kristiante zû in an khap thei hi mak ka ti a, thil mak (miracle) a tlingin ka hria,’ a ti a.
Khawhmun tur - Ai-en dan :
Khaw thar kai an tumna hmunah chuan lal, pa pakhat leh \huihhruai pahnih pathumte chu zan riakin an va kal a. Arpa hluisen an keng a, ar chu a khuan hun zanlai, khuan hmasa leh khawvara a khuan chuan an ram en chu ram thiang, kaina tlakah an ruat a. Mara (Lakher) chuan arpa pahnih an hmang a, pakhat chu ram an va en chung lamah an dah a, pakhat chua a mawng lamah an dah a. Khaw chung lama khuang ri chu khaw hnuai lama miin a lo chhawn tur a ni a. Ar chu a khuan hlek loh emaw, mumal lo taka a khuan chuan an ram en chu ram hrâng (ramhuai tamna) ram luah tlak lohah an ngai a. Heng bâkah pawh hian hnam hrang hrangte hian an hnam bik chîn dan, aien dan chi hrang hrang an nei.

   SA LEH KHUA - KHUA 
Tunlai hunah khawvelin an sawi dan chuan ‘pathian’ tih hi khawvela sakhaw hrng hrangten an biak \hin an sawina a ni a, Pathian an tam khawp mai. Zo Sakhua-ah chuan an biak-a hming chu ‘Pathian’ a ni. Thlarau a nih avangin a hming tawh-ah ‘a’ leh ‘i’ belh tur a ni lo va, mipa anga dah ni9 se chuan Pathian tih tur a ni ang. Hnam dangte \awmpui ve hlek lohva Juda hovin an biak chu ‘Jehova’ an vuah ang hi a ni. Sakhua tih pawh hi tute pawhina an biak dan sawina a ni. (Sap \awnga ‘Religion’ tih nen hian a thuhmun a dah a ni.) Zo hnam-ina Sakhua an tih chu an biak Pathian-a bawk kha sawi dan hrang a ni zawk. Thu hnih ‘Sa’ leh ‘khua’ lâk kawp a ni. ‘Sa’ chuan mihring lam a kawk a, hnam leh mimal chhungkua-ah malsawmna petu nihna lam a kawk a, ‘khua’ chuan ram leh lo malsawmna \hintuin-a nihna pathum (trinity) a nei ang hian Pathian pakhatina nihna thuah hnih (plurality) nei tihna a ni.
1) Khuavang : Khuavang hi an biak dang hming a ni lo va, an biak Pathian hming pakhat niah dah ila. (Chiang zawka chhui theih a nihna tak hriat a tlem hle.) A hming lo lanna chui Sakhaw biakna lamah a ni lo va, mihring leh ram siamtu nihna lam hawi a nia, chu mihring vuahna dum awm \hin ‘Khuavang chhinchhiahna vuah hian chu chu a lantir a, Pathian-in a chhianchhiahna tihna a ni. Leilung duhzawng leh a vângzawng emawa a phelna remchang tak anga ram in\henna lai hi ‘Khuavang Rin Lai’ an ti a, Pathian ram a \enna lai tihna a ni.
2) Khuanu : Pathian hming dang langsar tak chu ‘Khuanu’ tih hi a ni a. Hindu leh hmanlaia Greek hote Pathian anga Pathian hmeichhia (Goddess) tihna a ni lo va, Pathian Nu (Mother) tihna pawh a ni lo va. Pathian chu Nu-in fate hmangaih taka a enkawl \hin anga mihringte enkawltu leh zahngai thei taka awmdunte chu ‘khuanu leng ruat’ an ti \hin a, an inneih hma a\ang inkawp dûn tura Pahian-in a lo ruatte an ni tihna a ni.
PUAN SIN DAN LEH INCHEINA
Mizoram Mizote bik chungchangah chuan Pu Thanga chuan heti hian a sawi a, ‘Mipate leh hmeichhiate puan sin dan chu tlemin a danglam deuh a ni. Tun laia hmeichhe puan sin dan hi hmanlai deuh a mipaho puan sin dan a ni. Mipin an ching hmasa a, hmeichhiaten an ching ve leh a, mipain an bân zel a, Saiha bengbeh te, kawrchei hâkte hi a tirah chuan mipa incheina a ni’ a ti a, Mizo puan chi hrang hrangte chu hetiang hian a thliar hrang a-
Maicham & Israel
: Pathian biakna atana Maicham neih hi hnam khat an nih lai a\anga an chin tawh a ni a, sawi tak ang khan Mizoram-a Sailo lal hnuaiah chuan damloh nikhuaa inthawina atan chauh an hmang \hin a ni. Hman lai lehzuala Mizoram luah tirh vel lai hi chuan mi \henkhatte sawi dan chuan maicham atan lungphek \ha deuh ‘Lung Maicham’ an hmang \hin a, an pemnaah pawh an chhawm zel niin an sawi a.
Maicham siama Pathian bniakna hi hun hmasa lamah chuan khawtlang tana biakna buatsaih ni berin an sawi bawk a, khaw thar an kai \um tein lung maicham-ah an be \hin a. Zo History-a hmun hmingthang tak pahnih chu khawchhak tawp Chin Hills-an khian ‘Maicham Lui’ a awm a. Khaw-thlang tawp Rotlang dungah chuan Maicham tlang a awm bawk a. Pi pite chu pêm kual \hin an nih  avangin Lung maicham an hmang ta a ni.
Maicham hi tun laia ‘Mizo Israel’ a inchhaltena an chawi lar em em a ni a, Judate sakhaw biak dan nena an in-anna lai chu a ni. Mizo (Lusei) tena Sailo lal hnuaia maicham an tih ber chu khote, ba bunna kho ang deuh hi a ni. Hmarhoin an hman \hin chu \hutthleng ang deuh ban nghenchhan nei a ni a. Maichamah chuan Pathian niakna ran thisen Puithiamin a theh a, chhangphut a theh bawk a, la var, la sen leh la dumin a \ial a. 
Pathian biakn hrang hrangte hian thiamhla bik an nei \hin a, chungte chua a chham dawnin Pathian hnenah ‘E! Chibai, chung Pathian, hnuai Pathian, ka inhlanna hi lo chhang ang che’ tiin a \awng\ai hmasa \hin a, thiam hla chuan zui a. Thiam hla a chham zawhah haite in tui a hmuam a, maicham chu a phuh ser ser a.

SECHHUN - KHUANGCHAWI SAWNGBAWL DAN
Hei hian Tawn (Paite) leh Bawi (Pawi) sawngbawl dan a huam tel vek a. Sechhun-Khuangchawi leh Chawngfang hi khawtlanga mi zawng zawng, naupang a\anga tar thlenga hman ho a ni a, chuvang chuan Chawng nu leh paten khawtlang phungbawm pui atan an sawm \hin a, a han \ul apiang an thawhpui \hin. Hetiang hia an buatsaih dan kalhmang leh a hmandan kalhmang a ni:-
1. Sawmna : Khawtlang mi zawng zawng tana buatsaih leh hriat tlan \heuh ni mah sela, sawmna hmu loa tel ve chu Mizo tihdan a ni lo. Saqthinbg zar dawn leh Sumdeng Zu den a lo hunm chuan chawng tur nu leh pa chuan hmeichhe naupang an tir a, nula leh tlangval in-ah an lut lawr a, ‘Chawngpa leh Changnuin an sawm che u’ an ti a. Chutiang chuan ruaipui ni leh tihpui nite chuan in tin-ah hmeichhe nuapang an lut a, chhung tin an sawm kual \hin.
2. Sa thing zar : Chawng, Sechun leh Khuangchawi nana inbuatsaihna hmasa ber chu sa chhumna tur leh \ul dang tam tak atana tuah tur thing hring lo lak khawm hi a ni a, chu chu ‘Sa thing zar’ an vuah a ni. Thing la khawm tur chuan Chawngnu leh Chazwnhgpa te chuan chawnna tur thla thum vel a la awm tihin nula leh tlangval an sawm khawm a, dai hnaia thing hring an lak khawm pho ro nan chuan kawngpui kawngthlang lamah kawng zuiin hrui sei tak, khûp chen vela sang an thlung a, hruiah chuan an thing hring fawmkhawm chu ni emm ro atan an tung tlar tuar a. Hemi ni hian Chawng nu leh Chawng pate chuan nula leh tlangfvalte pualin Chawng nu leh pate chuan nula tlantgvalte pualin kjelpa (Kel khawthiang) leh vawkpui an pe a. Zû bel tam tawk am pe bawk a. Thiang anm lâk zawh chuan nula leh tlangval rual chuan ramhnuaiah zu leh sa ruai chu an \heh ta a. Kel khawthiang hm,ul awrh atan a duh apiangin an thlah hma chuan an pawt luai luai \hin.
3. Sumdeng Buh den (Pawi - Sumrual sirte) : Khuaa mi zawng zawng daih tur, a rei lo berah pawh  ni li vel an chen tur zupui lo basaih a ngai a, Zûa sak tur buh den tur chuan Chawng tur nupate huan khawkhat nula leh tlangval rualte chu buhdeng turin an sawqm a, a hun hma hapta khat velkah zanah mualah an deng \hin. Mualah chuan sum an bun thlauh a, meipui an chhep êng hluah bawk a. Sum khat zel chu a kawp tê têin, nula leh tlangval pawl khatin an chang a, hlim takin an deng ho ta a. Muala buihdeng ho chu nu hovin an \awiawm \hin a. Nu-ho chanve chu an bnuh den sa Zupui/Vaizû atana lo âwm a ni. Pawi hnam \henkhat Haka chhuakte chuan Sumdeng buh den \an dawn hian khawkhata nula fel leh tlangval fel deuh an thlangchhuak a, artui chhum hmin an inbarh dûn a, chumi zui chuan duh den an \an ta a. 
4. Chawngchen Awmzia - Chawng - Pa leh Nu :
Zau zawka Zo hnam pumpui kalpuidanm thlir chuan cxhawngchen tih hian Chawng, Bawi, Sechhun leh Khuangchawia khawtlangina zû leh sa ruai\hgeha, hlim takka an hman \hin hi a kawk a. Se awmzia - Se chhun serh hla : Se chhun ni chuan thangchhuah tawh khuaa mite chu an thangchhuah puan sinin Se chhun (Khuangchawi) tupa leihkaah chuan an lo kjal khawm a. Se chhun an han inpeih fel chuan an \hutna a\angin an ding a, Serh hla an sa a. An sak zawhah chuan an \hu a, An zu no an tlak fel chuan an ding a, Serh hla khan an sa nawn leh a. Chutiang chuan vawi thum an sa a, an sak karah \huin zu an in leh a. An Serh hla chu hetiang hiu a ni:
I. E sa e, sial aw lo feh tam la aw,
Chalvawm aw lo feh tam la aw;
Bak e lu ei za e.
Chalvawm lo feh tam la aw,
Pipu Hriana ran pui zawl
Tlang raw bak e li.
Hla sak vawi thum anb nawn zawh veleh se chuntupa chu in a\angin fei nen a lo chhuak a. Kawtlaia seluphana sial inthlung chu a va pan a,
‘Ka nun chhiat avawnga ka tih a ni lo,
Hring leh damnka kka dil a ni zawk e’
a ti a. Sial chu a vuna thi sek chauin a fei chuanm a chhun a, sial chu tlangvalhovin chawng ruai siam nan an tihlum ta a. Hmarho se chun leh thangtchhuah dan hi history bu dangah a lang tlem hle a,m a chunga sawi tak kha Pu Zatl;uangta Mizo Chanchina hlate pawh khi lakchhawn a ni. Khuangchawi nia mual lam hla pawh pahnih a tarlang a;
Tlema rawkhou saenga,
Khaw chultenuThlanrawkpan
Chinkawng lo thaw awi a e.
Mi tin sa tin lam zo ta,
Van hnuaia mi awi a ê;
Saratang-pari a hrai
Thangchawi a man lam aw â ê.
He lehkhabu hma lama sawi tak ang khan Mizoram luah fel hnua Sailo lalte hnuaia awn awm hnuah Luseiho dinna nen a danglam tawh lo.
Ralte hnam Thangchhuah Dan: Ralteho chu Lên ram a\ang tawha Luseihote nena khaw inhnai tê têa awm ho an ni a. Lusei leh Zo hnahthlâk dangte kalpui dan tlangpui kha a zui a. Pu K. Zawlan a lehkhabu Zo Pi Pute Chanchina a ziak kah Ralte hanam thangchhuah dan kan hriatna pui ber a ni mai awm e.Chawn hi zohnahthlak dangte ai mahin mahni an hmang uar a. Chawn zu nula leh tlangval tana Chawng nu leh pain an \hen chu Val Upaten tlangvalho zilhnka hun remchangah an hmang \hin a. Chawng zilh zû an ti bawk \hin. Chawng vawkpa kha an talh dawnin Chawngpain leihkapui a dawh a, a laiah vawkpa chu an thlung a, an lam hual a, a hal khat an sak zawhah vawk chu an chhun zauh a. An hlate chu:
I Lersia chang mata
Vanlaizawla chawng mata - ho ho ho.
II. Pha dam e, ka hmawng zawlah pha dam e
Ka hmang zawlah pha dam e,
Mim leh cû changa lawma - ho ho ho
II. Suai hnuaiah vangkhua ka siam
A khua kipin a vuan e.
Ka do cheng hnuaia sik ing e - ho ho ho.
Zan lamah nula leh tlangvalin chawng an chên a. He mi zui hian Puithiam hruaiin Chawng nui leh pain puithu takin Hnuaihnung leh Chung lam an hmang a. Hun remchangah Sedawi an hmang leh a. Chu chu Khuangchawiin a zui ta a ni. Sedawi khuangchawi an hman dan chu Zo hnahthlak dang tihdan nen a danglam vak lo.
 TIAU KAN HNUA THIL PIANG THAR ZINGA  MI LEH CHU MITTHI RAWP LAM 
Mitthirâwplâm : Mitthirawplam hi Zo hnam Pawi, Ralte, Paite Hmar Zo hnam dangte tih ve loh, Luseiho ta bik a ni. tiau kan hnua sakhaw biak dan thar belhchhah lo lang zel zinga pakhat a ni. Sechhun tuma Lusei ho hman \hin a ni. 

No comments:

Post a Comment